۞ امام علی (ع) می فرماید:
هر کس از خود بدگویی و انتقاد کند٬خود را اصلاح کرده و هر کس خودستایی نماید٬ پس به تحقیق خویش را تباه نموده است.

موقعیت شما : صفحه اصلی » فرهنگی
  • شناسه : 174
  • ۲۱ سرطان ۱۳۹۴ - ۱۲:۵۸
  • 107 بازدید
Url
جایگاه دعا در فرهنگ اسلامی

جایگاه دعا در فرهنگ اسلامی

   مقدمه انسان همان‌گونه که به غذا و آب و هوا محتاج است به عبادت و دعا و مناجات با پروردگار خویش نیز نیازمند است و هیچ عاملی جز دعا و ذکر نمی‌تواند روح آدمی را آرام کند. ذکر و دعا، غذای حقیقی روح و جان آدمی است و هر کس ناگزیر است تمام نیازهای […]

 

 مقدمه

انسان همان‌گونه که به غذا و آب و هوا محتاج است به عبادت و دعا و مناجات با پروردگار خویش نیز نیازمند است و هیچ عاملی جز دعا و ذکر نمی‌تواند روح آدمی را آرام کند. ذکر و دعا، غذای حقیقی روح و جان آدمی است و هر کس ناگزیر است تمام نیازهای مادی و معنوی خود را از راه دعا با پروردگار عالم در میان نهد و از وی کمک بخواهد.
با توجه به پیشرفت علم در زمینه کتاب‌نویسی و انتشار آن عده‌ای به جمع‌آوری و انتشار انواع ادعیه و اذکار پرداخته که آنها را به صورت‌های مختلفی کتب، جزوات و دفترچه‌ها درآورده‌اند که با قیمت‌های مختلف در بازار به فروش می‌رسند.
شاید خیلی هم بیان کردن این مطلب جالب نباشد، ولی بد نیست بدانید چندوقتی است که استفاده از کتب ادعیه و دعاهای مستحبی فقط مختص به چندماه خاص قمری شده است. در حال حاضر فروش کتاب‌های دعا بیشتر منحصر به ماه‌های رجب، شعبان، رمضان، ذی‌القعده، ذی‌الحجه، محرم و صفر شده و در حد عالی قرار می‌گیرد؛ چرا که در این ماه‌ها به دلیل وجود مناسبت‌های مختلف مذهبی مردم خود را ملزم به خواندن انواع ادعیه و اذکار می‌دانند …

دعا درخواست از خداوند متعال و ایجاد ارتباط با اوست. دردعا انسان با خدا راز و نیاز کرده و از او درخواست کمک و مساعدت برای کسب فیض و سعادتمندی می کند و تحقیقات جدید علمی نشان می دهد که می توان از دعا بعنوان درمان جایگزین به جای مدیتیشن، ورزش، یا گیاهان طبی استفاده کرد.

بسیاری از پزشکان عقیده دارند که اگر آنها قبل و بعد از جراحی، یا قبل از شروع یکسری دارو برای بیمار، همراه با بیمار خود دعا کنند، می تواند در بهبودی بیمار تاثیرگذار باشد. سی مدرسه پزشکی در امریکا، درس های تاثیر ایمان در پزشکی را ارائه می دهند.
دکتر متیو، پروفسور پزشکی در دانشگاه جورج تاون در واشنگتن عقیده دارد، «دعا بسیار مؤثر است.» دکتر متیو تحقیقاتی را ارائه می دهد که در آن مشخص شده افرادیکه دعا و نماز می خوانند، کمتر مریض و بیمار می شوند و سریعتر از جراحی و سایر بیماری ها بهبود می یابند و بهتر با مشکل و بیمای خود کنار می آیند.

مطالعه تاریخ زندگی بشر نشان می دهد هر زمان و هر جا بشر وجود داشته، نیایش و پرستش هم وجود داشته اما شکل عبادت و معبود او متفاوت بوده است.

چرا تا این حد برای دعا ارزش و اهمیت قائل شده اند و همه را تشویق و ترغیب به دعا کردن می کنند؟

پیش از این باید با مفهوم دعا آشنا شد محور معانی دعا خواندن است خواندن و صدا زدن همراه با خواست و طلب، چنان که در کتب لغت، دعا را خواندن، ندا کردن، کمک خواستن، پرسش کردن، فریادرس خواستن، نیایش کردن، ستودن، بندگی و عبادت کردن معنا کرده اند.

دعا یکنوع عبادت و خضوع و بندگى است و انسان به وسیله دعا توجه تازه اى به ذات خداوند پیدا مى کند، و همان طور که همه عبادات اثر تربیتى دارد دعا هم داراى چنین اثرى خواهد بود.

تعریف دعا در لغت و اصطلاح

لغت نامه دهخدا دعا را به معنی حاجت خواستن، استغاثه به خدا، استدعای برکت، تضرع و … دعا درخواست حاجت از خداوند برای خود و یا دیگری است.

دعا در اصطلاح عبارت است از خداخوانی و استغاثه و زاری و درخواست چیزی برای خود یا دیگری از پیشگاه الهی . به عبارت دیگر دعا حاجت خواستن از بارى تعالى است با تضرع و اخلاص و البته گاهی نیز غرض از دعا مدح و ثنا می باشد.

کلمه دعا و مشتقاتش که حدوداً بیش از ۲۰۰ بار در آیات قرآن کریم بکار رفته(۱) و از ریشه «دَعَوَ» و به معنی خواندن و حاجت خواستن و استمداد است و گاهی مطلق خواندن از آن منظور است.

دعا در لغت به معنی صدا زدن و به یاری طلبیدن و در اصطلاح اهل شرع، گفت‌وگو کردن با حق تعالی، به نحو طلب حاجت و درخواست حل مشکلات از درگاه او و یا به نحو مناجات و یاد صفات جلال و جمال ذات اقدس اوست.(۲)

از عواملی که سبب ارتقای ارزش و شأن روزه می‌شود، پرداختن به دعا و نیایش در ماه مبارک رمضان است. پیامبراسلام(ص) در خطبه معروف خود که در آستانه ماه مبارک رمضان ایراد کردند این چنین فرمودند: «… و دعائکم فیه مستجاب».(۳)

بدون تردید جلوه‌های ایمان به خدا در زندگی روزمره انسان به صور مختلف‌، نمود پیدا می‌کند. دعا و نیایش، تسلیم در برابر قضا و قدر الهی، یاد مرگ، زهدورزی، توکل، انتظار و … هرکدام، گونه‌ای از تجلی ایمان به خدا در زندگی ما هستند.

گرچه ما ایمان به خدا را در کنار مواردی که برشمردیم، قرار داده‌ایم، لکن توجه بدین نکته ضروری است که ایمان به خدا «اصلی» است که شاخه‌های متعددی دارد و موارد فوق نیز از آن جمله‌اند.

تردیدی نیست که دعا و نیایش، آدمی را از چنگال افسردگی و اضطراب روحی نجات می‌بخشد، همچنانکه باعث پیشگیری و غلبه آن دو بر فضای جان است.

الکسیس کارل، برنده جایزه نوبل، در کتاب نیایش می‌نویسد: همان طور که آدمی به آب و غذا احتیاج دارد، به دعا و نیایش نیز نیازمند است.

دیل کارنگی یادآور می‌شود: «وقتی ایزنهاور، مردی قوی‌پنجه، به سوی انگلستان حرکت کرد تا نیروهای مسلح انگلیسی و آمریکایی را فرماندهی کند، فقط یک کتاب همراه خود داشت و آن عبارت بود از انجیل.» (۴)

یکی از دستاویزهایی که انسان به آن دسترسی دارد و به کمک آن می‌تواند به سعادت دنیوی و اخروی نایل شود و از «امدادهای غیبی» برخوردار گردد، «دعا» و «نیایش» است. براساس مصالح و الطاف الهی چنین مقرر شده که در مواردی بشر، از امدادهای غیبی برخوردار شود و یکی از طرق تجلی امدادهای غیبی دعا است. دعا، کلید است؛ کلید استفاده از امدادهای غیبی، اما برای اینکه انسان در این زمینه به افراط و تفریط نگراید و راه‌های فوق (توانمندی‌های جسمی، فکری و معنوی، حواس ظاهری، حس و تجربه، عقل و حکمت، دین و مکتب انبیا) را نادیده نگیرد، امدادهای غیبی و دعا به گونه‌ای مشروط در اختیار وی قرار داده شده تا گمان نکند که اگر تنها در گوشه‌ای دست به دعا بردارد، کار تمام است. خیر، استجابت دعا، شروطی دارد که بدون آنها، حاصل نمی‌شود.

اینک به شرح جایگاه دعا در شریعت اسلام و اهمیت آن در زندگی بشر می‌پردازیم. دعا در شرع مقدس اسلام، یک عمل استحبابی به شمار می‌رود، آن هم یک عمل مستحب مؤکد که تمام مسلمانان بر استحباب آن اجماع داشته و دارند.

قرآن کریم و احادیث متواتره، مسلمین را به دعا امر نموده و نیکو بودن این عمل و اجابت دعا از سوی خدای مهربان در بین مسلمین امری ضروری تلقی می‌شود.

خدای بزرگ در قرآن کریم نتیجه رویگردانی از دعا را دخول در آتش دانسته و از انسان‌ها خواسته است که به درگاهش پناه برند و از او درخواست و مسئلت داشته باشند تا بدین طریق به آرزوها و اهداف خود برسند.

«و قال رَبُّکُمُ ادْعُونی اَسْتَجِبْ لَکُمْ اِنَّ الذینَ یَسْتَکْبِرونَ عَنْ عبادی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّم و آخرین.»(۵) پروردگار شما فرموده است بخوانید مرا تا شما را اجابت کنم. همانا کسانی که از عبادت من سرکشی می‌کنند، زود باشد که به حالت ذلت و خواری به دوزخ داخل شوند. مولای متقیان علی(ع) که فردی بسیار دعاکننده بود و به ایشان «دعّا» می‌گفتند (وَ کانَ امیرالمؤمنینَ رَجُلاً دَعّاءً) می‌فرماید:«محبوب‌ترین کارها نزد خدا در روی زمین دعاست.»

بنابراین دعا از بهترین عبادت‌ها و دارای دو جنبه اصالت و مقدمیت است. بدین معنی که ذاتاً مانند نماز و روزه دارای اجر و پاداش نیک و سبب وسیله گشایش گره‌های بسته زندگی و حل مشکلات امور به الهام خداوند و یاری او و سبب برآمدن حاجات دنیا و آخرت است. پس شایسته است هر مسلمان و بلکه هر انسانی دایماً رو به سوی خدا داشته باشد و دل به اجابت دعا بندد و از رحمت اهلی مأیوس نگردد: «و از رحمت الهی مأیوس نشوید، همانا کسی جز اهل کفر از رحمت الهی مأیوس نگردد.»(۶)

در حدیث آمده است: «دعا مغز عبادت است.(۷) (هشدار خدا) خداوند در قرآن به انسان دستورهای زیادی داده است و از جمله وی را به دعا و درخواست کردن از خدا امر نموده است،‌این تنها دستوری است که هشدار به همراه دارد: «انَّ الذین یستکبرون عن عبادتی سیدخلون جهنّم و آخرین» آنان که از دعا و عبادت من، اعراض و سرکشی کنند، با ذلت و خواری داخل دوزخ شوند.

مفهوم و حقیقت دعا

حقیقت دعا که همان توجه ناقص به کامل مطلق برای رفع نقص و احتیاج خود است، امری فطری و جبلی است که لازمه آن یأس از غیرحق و قطع طمع از مردم و انقطاع از غیرالله می‌باشد. در روایت وارده از طریق معصومین(ع) قطع طمع از مردم هم جمع همه خیرات و راه وصول به باب‌الله و همه برکات شمرده شده است.

امروز که باید با تفکر در نعمت‌ها و رحمت‌های الهیه دست طلب را از مخلوق ضعیف کوتاه کنی و با نظر به الطاف عامه و خاصه حق ـ جل و علی ـ پای کوشش را از در خانه غیر حق ببری، و اعتماد جز به رکن رکین رحمت الهی نکنی، چه شده است که از ولی نعم خود غفلت کرده و به خود و عمل خود و مخلوق و عمل آنها اعتماد کردی و مرتکب چنین شرکی خفی یا جلی شدی؟»(۸)

لازم نیست یک دعای طولانی را یک دفعه با عجله و شتاب بخوانی و تفکر در معانی‌اش نکنی، بنده و شما حال سیّد الساجدین(ع) را نداریم که آن دعای مفصل را با حال بخوانیم، شما یک ربع آن را، یک ثلث آن را، با حال بخوان و تفکر کن در فقراتش، شاید صاحب حال شوی.»(۹)

حافظ می گوید:
حافظ مراد می طلبد از دعا

یا رب دعای خسته دلان مستجاب کن
دکتر آلکسیس کارل، می گوید:«نیایش اصولا کشش روح به سوی کانون غیرمادی جهان است. به طور معمول، نیایش عبارت است از تضرع و ناله مضطربانه و طلب یاری و استعانت، و گاهی یک حالت کشف و شهود روشن و آرام درونی ومستمر و دورتر از اقلیم همه محسوسات است. به عبارت دیگر می توان گفت که نیایش پرواز روح به سوی خداست و یا حالت پرستش عاشقانه ای نسبت به آن مبدائی است که معجزه حیات از او سر زده است و بالاخره نیایش، نمودار کوشش انسان است برای ارتباط با آن وجود نامرئی، آفریدگار همه هستی.» (۱۰)

اهمیت دعا و جایگاه آن در فرهنگ اسلامی

از جمله عوامل مؤثر در تهذیب نفس، صفای باطن و رسیدن به کمال و قرب حق، دعا و نیایش به درگاه خدای سبحان است. دعا و نیایش، پیوند انسان را با خدای یکتا، برقرار نموده و موجب پرواز روح به سوی ملکوت و فضای معطر معنوی و عرفانی می شود. لذا در فرهنگ اسلامی، از جایگاه و منزلت خاصی برخوردار و مورد تأکید و سفارش قرارگرفته است خدای سبحان می فرماید:«قُلْ مَا یَعْبَأُ بِکُمْ رَبِّی لَوْلا دُعَاؤُکُمْ»(۱۱) بگو اگر دعای شما نباشد، پروردگارم هیچ اعتنایی به شما نمی کند.» مفهوم آیه، این است که اگر خداوند به شما عنایت و توجه داشته است به خاطر دعاهای شما بوده است نه چیز دیگر، و در آیه دیگری می فرماید:«وَقَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ»(۱۲) پروردگارتان گفت:بخوانید مرا تا شما را پاسخ دهم، آن هایی که از پرستش من، سرکشی می کنند، زود است که با خواری به جهنم در آیند.

درمیان اعمال عبادی دعا از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است چرا که بهترین و والاترین کارها نزد خداوند با اوست. دعا نشان‌دهنده‌ی شناخت و معرفت خالق است دعا بیانگر عجز و ضعف انسان در برابر خداوند است. دعا یعنی پاسخ و نیاز روحی خود و لذاست که روزانه ده بار واجب است دعا کنیم و بگوییم اهدانا الصراط‌المستقیم

دعا وسیله‌ی جذب اعتنا و زمینه جلب رحمت الهی است.

دعا مغز و ریشه‌ و افضل تمام عبادتها است. پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «الدُّعا مُخُّ الْعِباده»(۱۳) و همان‌گونه که ابر قرارگاه باران است و باران در نهاد ابر تعبیه شده, اجابت در درون دعا است و دعا قرارگاه اجابت است. «الدّعا کَهْفُ الأجابه کما اَنَّ السَّحاب کهْفُ الْمَطر»(۱۴) با اینکه انسان مالکیت حقیقی هیچ چیز را ندارد، خداوند دعا را تملیک انسان کرده یعنی انسان به جز دعا و تضرع در پیشگاه خداوند مالک هیچ چیز نیست. «اغفِر لِمَنْ لایَمْلکُ الا الدُّعا» (۱۵)

تاثیر دعا و نیایش بر زندگی انسان

قطع نظر از اجر و پاداشی که برای دعا هست و قطع نظر از اثر استجابتی‏ که بر دعا مترتب است، دعا اگر از حد لقلقه زبان بگذرد و دل با زبان‏ هماهنگی کند و روح انسان به اهتزاز آید، یک روحانیت بسیار عالی دارد. مثل این است که انسان خود را غرق در نور می‏بیند. شرافت گوهر انسانیت را در آن وقت احساس می‏کند. آن وقت‏ خوب درک می‏کند که در سایر اوقات که چیزهای کوچک او را به خود مشغول‏ داشته بود و او را آزار می داد چقدر پست و ساقط و سافل بوده. انسان‏ وقتی که از غیر خدا چیزی می‏خواهد احساس مذلت می‏کند و وقتی که از خدا می‏خواهد احساس عزت. به این ترتیب دعا، هم طلب است و هم مطلوب، هم وسیله‏ است و هم غایت، هم مقدمه است و هم نتیجه.

اولیای خدا هیچ چیزی را به‏ اندازه دعا خوش نداشتند، همه خواهشها و آرزوهای دل خود را با محبوب‏ واقعی در میان می‏گذاشتند و بیش از آن اندازه که به مطلوبهای خود اهمیت‏ می‏دادند به خود طلب و راز و نیاز اهمیت می‏دادند، هیچ گونه احساس‏ خستگی و ملالت نمی‏کردند، به تعبیر امیرالمؤمنین(ع) خطاب به کمیل نخعی«هجم بهم العلم علی حقیقه البصیره ، و باشروا روح الیقین ، و استلانوا ما استوعره المترفون و أنسوا بما استوحش منه الجاهلون ، و صحبوا الدنیا بأبدان أرواحها معلقه بالمحل اععلی؛ علم همراه با بینش حقیقی به آنان هجوم آورده و آنان با روح (یا با نسیم لذت) یقین هم آغوش گشته اند و آنچه را نازپروردگان رفاه طلب دشوار پندارند بر خود نرم و هموار شمارند، و به آنچه نادانان از آن گریزانند انس گرفته اند، و به بدن هایی با دنیا همدم گشته اند که جانشان به جهان برین وابسته است».(۱۶). برعکس دلهای زنگ گرفته‏ سیاه و قفل شده که از درگاه خدا رانده شده‏اند.

آنها که لذت دعا و انقطاع از خلق به خالق را چشیده‏اند هیچ لذتی را بر این لذت مقدم نمی دارند. دعا آن وقت به اوج عزت و عظمت و لذت می‏رسد و صاحب خود را غرق در سعادت می‏کند که دعا کننده لطف خاص الهی را با خود ببیند و آثار استجابت دعای خود را مشاهده کند.

آداب و شرایط دعا

دعا رابطه‌ی معنوی میان خالق و مخلوق و رشته‌ی پیوند میان عاشق و معشوق است. «دعا، یاد دوست در دل راندن و نام او بر زبان آوردن و کلید عطا و وسیله‌ی قرب الی الله و مخ عبادت و حیات روح است.»(۱۷) دعا روی آوردن بنده‌‌ی فقیر محتاج بر درگاه خداوند بی‌نیاز و مشتاق است. چنان مشتاق بندگان خویش است که فرمود: «اگر به درگاه من نیایید و از من چیزی درخواست نکنید به شما توجهی نمی‌کنم».(۱۸) پس در این حال که حق‌تعالی باب دعا و مناجات را به روی بنده‌ی خود گشوده و به او اجازه‌ی حضور در محضر خود داده، بنده نیز باید ادب مقام مقدس ربوبیت را نگه دارد و چنان رفتار کند که سزاوار مقام حق تعالی است.
در این نوشتار با استفاده از قرآن کریم و احادیث معصومین، اشاره‌ای اجمالی به شرایط و آداب دعا شده است و از آنجایی که شرط تحقق هرچیزی مهمتر از آداب به جا آوردن آن است اول شرایط دعا را ذکر می‌کنیم سپس به بیان آداب آن می‌پردازیم و به نظر می‌رسد دعا تنها دو شرط دارد که با فراهم آمدن آنها دعا محقق می‌شود:
اول: دعا حقیقی باشد؛ همیشه آنچه را انسان از خدا می‌خواهد، خیر و خوبی است و هیچ‌گاه شر و ضرر را طلب نمی‌کند. اگر انسان آنچه را می‌طلبد در واقع به ضرر او باشد مثلاً گناه باشد یا سبب گناه شود، این یک درخواست حقیقی نیست چرا که اگر حقیقت امر را می‌دانست، هیچ گاه آن را درخواست نمی‌کرد. حضرت علی(ع) می‌فرمایند: «ای دعا کننده هیچ گاه امر نشدنی و یا گناه درخواست مکن»(۱۹) چرا که اینها خیر نیستند اما تو، آنها را خیر می‌پنداری؛ مثلاً تشنه‌ای برای رفع عطش ظرف مایعی را به خیال اینکه آب است طلب می‌کند و نمی‌داند آن ظرف پر از زهر است در حالیکه اگر می‌دانست هیچ گاه آن را طلب نمی‌کرد، در حقیقت او آب می‌خواهد نه زهر. قرآن کریم در رابطه با این درخواست غیر حقیقی انسان می‌فرماید:
انسان همان گونه که خیر را طلب می‌کند، همان طور شر را طلب می‌کند.(۲۰)
دوم: با اخلاص باشد؛ قرآن کریم می‌فرماید: خداوند را با اخلاص بخوانید.(۲۱)
گاهی دعای انسان حقیقی است، یعنی آنچه را می‌خواهد، در واقع خیر است «لیکن در دعا خدا را نمی‌خواند به این معنا که به زبان از خدا مسالت می‌کند ولی در دل همه‌ی امیدش به اسباب عادی یا امور وهمی است.»(۲۲) امام صادق(ع) می‌فرمایند: «وقتی کسی از شما چیزی از خداوند درخواست می‌کند و انتظار اجابت دارد باید از همه‌ی مردم مایوس باشد و امیدش فقط به خدا باشد. وقتی خداوند از قلب بنده‌اش این را بداند هر چه درخواست کند به او می‌دهد. خداوند به عیسی فرمود: ای عیسی همچون بنده‌ی محزون در حال غرق شدن که هیچ یاوری ندارد، مرا بخوان».(۲۳)
آداب دعا به دو قسم باطنی و ظاهری تقسیم می‌شود و آداب ظاهری به چهار قسم.
الف: آداب باطنی دعا
۱٫ دعا با توجه: دعاکننده باید توجه داشته باشد که مخاطب او مالک و خالق اوست پس باید با تمام وجود توجهش به دعای خود باشد و معلوم است که صرف حرف زدن بدون توجه در حقیقت بی اعتنایی به مخاطب است، هر چند خداوند متعال این بی اعتنایی را می‌بخشد اما نباید انتظار اجابت دعا را داشت. امام صادق می‌فرمایند: «خداوند متعال دعای دل غافل رامستجاب نمی‌کند پس هنگام دعا با تمام وجود رو به سوی خدا بیاور، پس از آن یقین به اجابت داشته باش»(۲۴).
۲٫ دعا با قلب پاک: دلی که پر از وسوسه‌های شیطانی و هواهای نفسانی است نمی‌تواند با مبدا خیر و کمال مطلق در ارتباط باشد وقتی دل در طلب گناه باشد بر زبان راندن دعا و درخواست خیر، فقط ابراز کردن چند جمله‌ی دروغ است لذا امیرمومنان(ع) می‌فرمایند: «بهترین دعا آن است که از سینه‌ای پاک وقلبی پرهیزگار صادر شود.»(۲۵)
۳٫ دعا همراه خوف و طمع: اگر دعا با توجه باشد، هم خوف به همراه دارد و هم طمع؛ ترس از گناه که مبادا انسان را مبغوض حق تعالی کند و در نتیجه مانع اجابت دعا بشود. اما از طرفی فضل و کرم خداوند باعث طمع انسان به استجابت دعا می‌شود. خداوند می‌فرماید: «در حال خوف و طمع دعا کنید.»(۲۶)
۴٫ دعا با حال ذلت و گدایی: انسان همه‌ی هستی خود را از خدا دارد و هیچ چیز او از خودش نیست. چه چیزهایی که مال شخص او، محسوب می‌شود و مخصوص خود اوست همچون روح و بدن. مال، همسر و فرزند؛ و چه نعمتهای عمومی که همه‌ی بندگان خدا از آن بهره‌مندند و اغلب، این نعمتها مورد غفلت و فراموشی هستند مثل خورشید، دریا، زمین و حتی قوانین طبیعی این جهان. بنابراین انسانها به معنای واقعی، فقیر هستندپس در دعا باید اول توجه به این فقر و ذلت خود داشته باشد و با همان حال دعا کند. امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «خداوند متعال به موسی وحی کرد: ای موسی، وقتی در پیشگاه من هستی، همچون بنده‌ی ذلیل و فقیر باش.»(۲۷)
۵٫ خوش گمانی به خدا: برآوردن حاجت بندگان به هر اندازه بزرگ باشد برای خداوند، هیچ زحمتی ندارد و از طرفی خداوند کریم و بخشنده است و نعمتهای بی‌شماری را به بندگان خود داده است پس شایسته است انسان وقتی دعا می‌کند به اجابت آن خوش گمان باشد چنانکه امام صادق(ع) می‌فرمایند: «وقتی دعا کردی در همان حال فکر کن حاجتت برآورده شده و حاضر است»(۲۸) همچنین پیامبر اسلام(ص) می‌فرمایند: به درگاه خداوند در حالی دعا کنید که یقین به اجابت دارید.(۲۹)
۶٫ اصرار در دعا: امام صادق(ع) می‌فرمایند: «قسم به خدا، چون بنده‌ای در حاجت خود اصرار کند خداوند حاجتش را برآورد(۲۹)» و پیامبر(ص) می‌فرمایند: «هر کس دری را پی در پی بکوبد و اصرار کند عاقبت گشوده شود.»(۳۰) مولوی همین حدیث را به نظم کشیده:

گفت پیغمبر که چون کوبی دری

عاقبت زآن در برون آید سری

آثار دعا و نیایش

دعا و نیایش درزندگی و سرنوشت انسان، آثار ارزشمندی داشته و در معارف دینی، به خصوص عرفان اسلامی از اهمیت ویژه برخوردار است؛ تا بدان جا که عرفا آن را یکی از ابواب کشف و شهود حقایق، برای اولیای الهی دانسته اند. میرزا جواد ملکی تبریزی می گوید: «بیشتر مردم، قدر نعمت مناجات را نمی دانند مناجات، شامل معارف بالایی است که جز اهلش که همان اولیای خدا هستند و از طریق کشف و شهود به آن رسیده اند کسی از آن آگاهی ندارد و رسیدن به این معارف از راه مکاشفه، از بهترین نعمت های آخرت است که قابل مقایسه با هیچکدام از نعمت های دنیا نیست.»(۳۱) لذا با توجه به آیات و روایات، به چند مورد از آثار دعا و مناجات اشاره می شود:
۱) آشنایی با معارف الهی
اولین اثر ارزشمند دعا و نیایش، آشنایی با معارف اسلامی است، ائمه معصوم در آداب دعا و نیایش به ما آموزش داده اند که هنگام دعا، ابتداء اسماء و صفات الهی، قدرت و عظمت او را یادآور شده و بر محمد(ص) و آل محمد(ع) درود بفرستید و بر ضعف، ناتوانی، گناه و کوتاهی خود در رعایت احکام الهی، اعتراف نمایید، آنگاه حاجات خود را از پروردگار جهان بخواهید «السؤال بعد المدح فامدحوا الله ثم سلوا الحوائج.»(۳۲) یادآوری اسماء صفات و قدرت الهی، و اعتراف به عجز و ناتوانی خود، بهترین درس و منبع برای شناخت خدای سبحان و آشنایی با معارف اسلامی است. امام صادق(ع) در بیان آیه: فلیستجیبوا لی و لیؤمنوا بی»؛ می فرماید: «مردم بدانند که خداوند قادر است هر آنچه را بخواهند به آنان خواهد داد.»
در سوره انفال می خوانیم: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذَا ذُکِرَ الله وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِیمَانًا وَعَلَى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ»(۳۳) مؤمنان، کسانی هستند که هرگاه نام خدا برده شود، دل هایشان، ترسان می گردد و هنگامی که آیات او بر آن ها خوانده می شود، ایمانشان، افزون تر می گردد. بنابراین اولین اثر دعا و مناجات با خدای سبحان، شناخت قدرت و عظمت پروردگار، آشنایی با معارف اسلامی و استحکام پایه های ایمانی و اعتقادی انسان، خواهد بود.
۲) آرامش درونی
هر انسانی در زندگی، دچار گرفتاری و مشکلاتی شده اضطراب و نگرانی برایش دست می دهد و در برخی موارد، نجات و رهایی از آن، خارج از توان انسان است به عبارتی، وارد آمدن فشارهای فراتر از توانمندی آدمی، باعث اضطراب می شود که تحمل آن در دراز مدت از توان انسان خارج است لذا بهترین راه برای نجات از اضطراب و نگرانی، دعا و نیایش با خدای سبحان است؛ چرا که دعا، برقراری ارتباط انسان با خداست، خدایی که بر هر کاری توانا بوده و از رگ گردن به بنده اش نزدیک است: «وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ»(۳۴) و اگر انسان چیزی از او بخواهد به او خواهد داد: «وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْیَسْتَجِیبُواْ لِی وَلْیُؤْمِنُواْ بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ»(۳۵) ارتباط با خدایی که بر هر امری قدرت دارد، انسان را امیدوار می نماید. لذا در حدیثی می خوانیم: «دعا کلید رحمت و نور و چراغی در تاریکی است.»(۳۶)
انسان به واسطه دعا و توجه به خدا، شایستگی بیشتری برای درک فیض خداوند پیدا می کند و در نتیجه تکیه گاهی برای برطرف کردن ناراحتی های خود پیدا می کند بنابراین دعا چراغ امید را در دل انسان روشن می نماید، جامعه و مردمی که دعا و نیایش را فراموش کنند، با عکس العمل های نامطلوب روانی و اجتماعی، مواجه خواهند شد و به تعبیر یکی از روانشناسان: «فقدان نیایش در میان ملتی، برابر با سقوط آن ملت است، اجتماعی که احتیاج به نیایش را در خود کشته است معمولا از فساد و زوال، مصون نخواهد بود، البته نباید این مطلب را فراموش کرد که تنها صبح نیایش کردن و بقیه روز را همچون یک وحشی به سربردن بیهوده است باید نیایش را پیوسته انجام داد و در همه حال با توجه بود تا اثر عمیق خود را در انسان از دست ندهد .
نیایش در همین حال که آرامش را پدید می آورد، در فعالیت های مغزی انسان یک نوع شکفتگی و انبساط باطنی و گاهی روح قهرمانی و دلاوری را تحریک می کند، نیایش خصائص خویش را با علامات بسیار مشخص و منحصر به فردی نشان می دهد صفای نگاه، متانت رفتار، انبساط و شادی درونی، چهره پر از یقین، استعداد هدایت، و نیز استقبال از حوادث، اینهاست که از وجود یک گنجینه پنهان در عمق جسم و روح ما حکایت می کند.»(۳۷)
بنابراین؛ دعا به انسان اعتماد به نفس داده و از یأس و ناامیدی بازداشته و به تلاش و کوشش بیشتر دعوت می نماید، و او را از نگرانی، خارج و آرامش را به او هدیه می کند. لذا دعا هنگام حوادث سخت و طاقت فرسا به انسان قدرت، نیرو و امیدواری و آرامش می بخشد و از نظر روانی، اثر غیرقابل انکاری دارد.
۳) نجات و رهایی از مشکلات
در سوره انبیاء خدای سبحان، به داستان حضرت یونس(ع) اشاره نموده می فرماید: «وَذَا النُّونِ إِذ ذَّهَبَ مُغَاضِبًا فَظَنَّ أَن لَّن نَّقْدِرَ عَلَیْهِ فَنَادَى فِی الظُّلُمَاتِ أَن لا إِلَهَ إِلا أَنتَ سُبْحَانَکَ إِنِّی کُنتُ مِنَ الظَّالِمِینَ ؛ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَنَجَّیْنَاهُ مِنَ الْغَمِّ وَکَذَلِکَ نُنجِی الْمُؤْمِنِینَ»(۳۸) و ذاالنون (یونس) را (به یادآور) در آن هنگامی که خشمگین (از میان قوم خود) رفت و چنین می پنداشت که ما بر او تنگ نخواهیم گرفت (اما موقعی که در کام نهنگ فرو رفت) در آن ظلمت ها، فریاد زد خداوندا! جز تو معبودی نیست، منزهی تو، من از ستمکاران بودم، ما دعای او را به اجابت رساندیم و از آن اندوه، نجاتش بخشیدیم و همین گونه مؤمنان را نجات می دهیم.
آنچه از آیه استفاده می شود این است که اگر انسان مؤمن، شرایط و آداب دعا و نیایش را رعایت کند، دعایش به اجابت خواهد رسید. پیامبر خاتم(ص) می فرماید: «خداوند هرگاه پیامبری را می فرستاد به او می فرمود: هرگاه امر ناخوشایندی تو را اندوهگین ساخت، مرا بخوان تا پاسخ دهم. خداوند این نعمت را به امت من نیز ارزانی داشته است آن جا که می فرماید مرا بخوانید تا اجابت کنم شما را.»(۳۹)
۴) منزلت نزد پروردگار
از جمله آثار دعا و نیایش، به دست آوردن ارزش و کسب منزلت، نزد پروردگار عالم خواهد بود در سوره فرقان می خوانیم:«قُلْ مَا یَعْبَأُ بِکُمْ رَبِّی لَوْلا دُعَاؤُکُمْ»؛ بگو پروردگارم ارجی برای شما قائل نیست اگر دعای شما نبود» مفهوم آیه این است که اگر جایگاه و منزلتی نزد خداوند دارید به خاطر دعا و نیایش است.
امام صادق(ع) نیز می فرماید:«نزد خدای متعال، مقام و منزلتی است که کسی به آن مقام نمی رسد مگر به درخواست و دعا. امام صادق(ع) در جمله دیگری می فرماید:«نزد خداوند مقامی است که جز با دعا و تقاضا، نمی توان به آن رسید و اگر بنده ای، دهان خود را از دعا فرو بندد و چیزی تقاضا نکند، چیزی به او داده نخواهد شد، پس از خدا بخواه تا به تو عطا شود؛ چرا که هر دری را بکوبید و اصرار کنید، سرانجام گشوده خواهد شد.»
اعمال عبادی هر کدام به نوبه خود، رابطه انسان با پروردگار جهان را برقرار نموده عبد را به خدای سبحان، نزدیک تر می نماید و باعث محبوبیت انسان، نزد خداوند می شود، دعا و نیایش که بهترین عمل عبادی است باعث می شود انسان دعا کننده را، خداوند دوست داشته باشد.
امام باقر(ع) می فرماید:«به راستی خدای عزوجل از میان بندگان مومن خود، آن بنده را دوست دارد که بسیار اهل دعا و نیایش باشد بر شما باد که هنگام سحر تا طلوع خورشید را برای دعا انتخاب کنید زیرا در این ساعات، درهای آسمان، گشوده می شود و روزی بندگان تقسیم می گردد و خواسته های بزرگ به اجابت می رسد.» (۴۰)
خدای سبحان نیز به خاطر دعا و نیایش حضرت ابراهیم(ع) از او تجلیل و تمجید می نماید آن جا که می فرماید:«ان ابراهیم لحلیم اواه منیب» (۴۱) امام علی(ع) نیز می فرماید:«محبوب ترین عمل نزد خداوند دعا و نیایش است.»(۴۲) دوست داشتن عملی، باعث محبوبیت عامل آن، خواهد شد.
۵) شفای درد و بیماری
کم نیستند انسان ها و خانواده هایی که خود یا عزیزشان به امراض و بیماری های لاعلاج، مواجه شده اند، در چنین مواقعی که دکتر، مریض را، جواب کرده و مریض تمام راه ها را بسته می بیند، معمولاً به سمت خدا، دعا و نیایش، روی می آوردند. خیلی ها نیز از این طریق به نتیجه رسیده و جواب گرفته اند، بنابراین یکی دیگر از آثار دعا و نیایش، رفع گرفتاری و شفای بیماران لاعلاج است. امام صادق(ع) می فرماید:«دعا کنید که دعا شفا دهنده دردهاست.»(۴۳) امام کاظم(ع) نیز به این حقیقت اشاره نموده می فرماید:«هر دردی دعایی دارد پس اگر دعا به بیمار الهام شد، اجازه شفایش داده شده است.» (۴۴)
نیایش گاهی تاثیرات شگفت آوری دارد. بیمارانی بوده اند که تقریبا به طور آنی از دردهایی چون خوره، سرطان، و عفونت کلیه و زخم های مزمن و سل ریوی و استخوانی پریتونئال شفا یافته اند… این معجزه با چنان سرعتی سلامت را به بیمار باز می دهد که هرگز حتی امروز جراحان و نیز فیزیولوژیست ها در طول تجربیات شان مشاهده نکرده اند. برای اینکه این پدیده ها بروز کند نیازی نیست که حتما خود بیمار نیایش کند اطفال کوچکی که هنوز قدرت حرف زدن نداشته اند و همچنین مردم بی عقیده نیز شفا یافته اند لیکن در کنار آن ها کسی نیایش کرده است. نیایشی که به خاطر دیگری انجام شود همواره اثربخش تر است.»(۴۵)
۶) دفع بلاها
انسان موجودی ضعیف، ناتوان و آسیب پذیر و در عین حال، سطحی نگر است تا زمانی که سختی و مشکلات گریبانش را نگرفته باشد، متوجه ضعف و ناتوانی خود نبوده، مغرور و متکبر، دنیا را به کام خود می بیند. هنگامی که سرش به سنگ خورده و با مانع مواجه می شود، به خود می آید. در آموزه های دینی، به انسان آموزش داده اند که غرور و خودخواهی را کنار گذاشته قبل از آن که سختی، مشکلات و بلاها، دامنگیرش شود؛ با دعا و نیایش بلاها را از خود دور سازد.
امام علی(ع) می فرماید:«امواج بلا را با دعا دفع کنید» (۴۶) در حدیث دیگری از امام صادق(ع) می خوانیم:«قبل از آن که بلا به شما نازل شود، دعا کنید که خداوند به واسطه دعا، بلا را دفع می کند»

نتیجه:

خلاصه آن که نماز (عبادت با عظمت) انسان را در ابعاد گوناگون وجودی اش تربیت می کند و از او انسانی کامل و بلند مرتبه می سازد و او را به سوی سعادت دنیوی و اخروی رهنمون می گرداند. «یامَن اِسمُهُ دَواء وَ ذِکـرُهُ شِفاء…»

هدف از دعا کردن نیز توجه به همین امر مهم است و دعا کننده ای که به توحید بی توجه باشد دعایش، دعا نیست و مورد قبول واقع نخواهد شد. خداوند دعای کسی را پاسخ می دهد که از همه چیز، به جز خداوند مایوس شده باشد و رجا و امیدش فقط به پروردگار باشد.

در آخر دعایی کنیم از درگاه بی منت پروردگارمان: «ِالهِی وَرَبِّی مَنْ لِی غَیْرُکَ» الهی تو آنکسی هستی که بی منت به هر کس هرچه خواهی عنایت فرمایی پس خدایا در فرج حجت بر حقت تعجیل بفرما واین ملت مسلمان و ستم دیده را در دنیا سربلند گردان و کشور ما را از گزند دشمنان محفوظ بدار.

پی نوشت ها :

  1. المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، دارالحدیث قاهره، باب دعا، محمد فوائد عبدالباقی.

۲ . المصباح المنیر/دفتر نشر الهادی/ص۱۶و۱۷

  1. بحارالانوار، ج۹۶، ص۳۹۱ .
  2. دیل کارنگی، نگران نباش، زندگی کن، ترجمه رکسانا هدایتی، نمایشگاه کتاب، صص۶۲۳-۲۷۵٫
  3. سوره مؤمن، آیه ۶۰ .
  4. سوره یوسف، آیه ۷۸ .
  5. اصول کافی، ج۲/ باب الدعا، نقش از پرورش روح، ج۱/ دعا و نیایش، تزکیه‌النفس، ج۳، باب دعا.
  6. شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۲۱۰
  7. اربعین حدیث امام خمینی(ره)، ص ۲۲
  8. نیایش، آلکسیس کارل، ص .۴۱
  9. سورفرقان، آیه ۷۷ .
  10. سوره غافر، آیه ۶۰ .
  11. محجه البیضاء, ج ۲, ص ۲۸۲ .
  12. اصول کافی / ج۲ ص ۴۷۱ .
  13. مفاتیح الجنان، دعای کمیل .
  14. نهج البلاغه ، حکمت ۱۴۷٫
  15. علامه حسن زاده آملی، نور علی نور، ص ۹٫
    ۱۸٫ سوره فرقان، آیه ۷۷٫
    ۱۹٫ علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۹۰، ص ۳۲۴٫
  16. سوره اسرا، آیه ۱۱ .
  17. سوره اعراف، آیه ۲۹ .
  18. علامه طباطبایی، المیزان، ج۲، ص ۴۸٫
    ۲۳٫ علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۹، ص ۳۱۴٫
    ۲۴٫ شیخ کلینی، کافی، ج ۲، ص ۴۷۳٫
    ۲۵٫ ابن ابی جمهور احسائی، عوالی اللآلی، ج ۴، ص ۱۹٫
  19. سوره اعراف، آیه ۵۶ .
    ۲۷٫ علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۹۰، ص ۳۱۳٫
    ۲۸٫ علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۹۰، ص ۳۰۵٫
    ۲۹٫ علامه مجلسی، بحار الانوار، ج ۹۰ ص ۳۰۵٫
    ۲۹٫ شیخ کلینی، کافی،ج ۲، ص ۴۷۵٫
    ۳۰٫ غررالحکم، ص ۱۹۳٫
  20. المراقبات، میرزا جواد ملکی تبریزی، ص .۱۶۸ ۸- بحارالانوار. ۳۰۸٫۹۰
    ۳۲٫ مستدرک الوسائل .۱۹۰٫۵٫
  21. سوره انفال، آیه ۲ .

۳۴ . سوره ق، آیه ۱۶ .

  1. سوره بقره، آیه ۱۸۶٫
    ۳۶٫ مستدرک الوسائل. ۵٫۱۶۷٫
    ۳۷٫ نیایش الکسیس کارل .
  2. سوره انبیاء، آیات ۸۷-۸۸ .
  3. قرب الاسناد. ۸۴، ح .۲۷۷
    ۴۰٫ الکافی، ج ۲، ص ۴۶۷ .
  4. سوره هود، آیه ۷۵ .
  5. مستدرک الوسائل.۸۴٫۲٫
  6. نیایش، آلکسیس کارل، ص .۶۳
    ۴۴٫ مستدرک الوسائل .۱۷۹٫۷٫
    ۴۵٫ مستدرک الوسائل ۱۸۱٫۵٫، باب استحباب التقدم بالدعاء.
    ۴۶٫ الکافی، ج ۲، ص ۴۶۹ .